شايد خيلي ها «مسعود ده نمكي» را با فيلم «اخراجي ها» مي شناسند، ولي آنهايي كه مسايل سياسي و مطبوعاتي سال هاي 77 و 78 را پيگيري مي كردند، به خوبی مي دانند كه ده نمكي در حالي نشريات «شلمچه»، «جبهه» و «دوكوهه» …

شايد خيلي ها «مسعود ده نمكي» را با فيلم «اخراجي ها» مي شناسند، ولي آنهايي كه مسايل سياسي و مطبوعاتي سال هاي 77 و 78 را پيگيري مي كردند، به خوبی مي دانند كه ده نمكي در حالي نشريات «شلمچه»، «جبهه» و «دوكوهه» را آن سال ها هدايت مي كرد كه در اوج دولت اصلاحات یکی از تنها مناديان عدالت خواهي و مبارزه با فساد در كشور بود. به عبارتي ده نمكي كاراكتر سياسي جناح منتسب به حزب الله است كه توانسته در دو دهه اخير در دو حوزه سياست و هنر بسيار موفق عمل كند. پرداختن به هنر متعهد و تعريف اصولي سينماي متعهد و همچنين بررسي تفكيكي هنر و سينما و امكان اينكه آيا ابزار رسانه و هنر مي تواند در اختيار دین و اندیشه های دینی قرار بگيرد، موضوعاتي است كه در گفتگو با وی پرداخته می شود.
مشروح گفتگوی اختصاصی بینانیوز با مسعود ده نمکی در ادامه می آید.

به نظر شما امروزه هنر برگرفته از مکتب هنرمنداني چون شهید «آوینی» که به فرموده رهبر انقلاب «سید شهیدان اهل قلم» است و همچنین کارکردهای فرهنگی تفکر امثال وي در جامعه هنری ما چه جایگاهی دارد؟ اصولاً به نظر شما هنر متعهد چه هنري است؟

قبل از اينكه وارد بحث شويم، بايد بگويم كه در مباحث تئوريك پيرامون هنر متعهد شايد يك نوع اشتراك لفظي با هنر ديني يا سينماي ديني به ذهن متبادر شود، ولي اساساً اين دو مفاهيم متفاوتي را در بر می گیرند و فكر مي كنم در اين قالب ها فقر تئوري پردازي داريم. يعني شايد در يك سطح كلي امام خميني (ره) از هنر متعهد تعريفي ارائه مي دهند كه باعث مي شود شهيد آويني خود را سرباز انديشه امام بداند.
طبق تعبير امام، جنگ امروز ما جنگ عقيده و فقر و غناست و اگر من نیز خود را رزمنده تفكر حضرت امام در بحث جنگ و ابعاد مختلف آن می دانم، باید اذعان کنم که تفكرات حضرت امام خميني (ره) در این حوزه نیز الهام بخش من است و بايد باشد. همه تلاش ما بايد بر اين مهم قرار گيرد كه اين انديشه ها را به زبان امروزي و قابل درك براي مخاطبين جوانمان درآوريم. اين نظريه پردازي توسط انديشمندان انگشت شماري مورد توجه واقع شده كه شهيد سید مرتضی آويني يكي از آنهاست.
از ديگر كساني كه در زمينه هنر، فلسفه هنر متعهد و هنر ديني آثاري ارائه داده اند، مرحوم دكتر «مددپور» است. فرد ديگري كه متأسفانه فقدان او شايد به نوعي هنوز هم در حوزه هنر قابل درك نباشد، مرحوم «سيدحسن حسيني» است.
آثار شهيد آويني با آنكه در زمان حيات خود مهجور بود، اما با دادن عنوان «سيد شهيدان اهل قلم» از سوي رهبر معظم انقلاب اين انديشه ها مورد توجه واقع شد و اگر اين تعبير براي ايشان به كار برده نمي شد، شايد خيلي ها زحمت چاپ آثار او را به خود نمي دادند و همان رويه تكفير دوران حيات شهيد آويني ادامه مي یافت.

مشكل نظريه پردازي در حوزه هنر ديني به شدت مشهود است

من فكر مي كنم امروز مشكل نظريه پردازي در حوزه هنر ديني به شدت مشهود است. فقط آثار شهيد آويني از جمله كتاب سه جلدي «آينه جادو» براي حوزه هنر ديني كافي نيست و اينكه آيا همه اين اظهار نظرها در خصوص سينما و تكنولوژي مطلق باشد نیز خود جاي بحث و تأمل دارد. از سوي ديگر شما مي بينيد كه حضرت آقا درباره آثار مرحوم سيدحسن حسيني از جمله كتاب «مشت در نماي درشت» به نيكي ياد كرده اند كه اظهارنظرهاي ايشان در تقابل بسياري از نظريه هايي است كه ديگران گفته اند. اساساً اينكه تكنولوژي يك پديده شيطاني است يا نه و آيا مي توان به آن نزديك شد؟ يا اينكه آيا مي توان سينما را در خدمت انديشه ديني به كار گرفت؟ همه اين ها بحث هايي است كه نيمه تمام مانده و چندان در آن عميق نشده ايم. ولي آنچه مسلم است، تعريفي است كه معمار انقلاب از هنر متعهد فرموده اند و آن هنري است كه نمايانگر دفاع از مظلوم در برابر ظالم باشد. شايد هم اين تعريف موجز كه مقداري بسط پيدا كرده، كساني كه خود را در اين حوزه كار آمد مي داند مجاب كند از ابراز هنر در مسير آرمان ها و تفكرات بهره ببرند و استفاده كنند.

اگر آويني نبود، چه مي كرديد

به نظر شما اگر شهيد آويني امروز در جامعه ما زنده بود و نفس مي كشيد، راجع به سينماي كشورمان و توليدات فرهنگي سينما و تلويزيون چه مي گفت و چه برخوردي مي كرد؟

من بر عكس جواب مي دهم و مي گويم كه اگر شهيد آويني در كشور ما نمي بود، شما چه مي كرديد؟ افرادي كه علَم انتقاد از دولت نهم راجع به توليدات و كاركردهاي فرهنگي سينما را بلند كرده اند، چه شاهكاري خلق كرده اند؟
به تعبير حضرت امام خميني (ره) شهيد آويني مرد زمان خودش بود. زماني كه احساس نياز كرد، بحث عدالت و فقر را مطرح كرد و به اقتضاي زمانش، دنبال ساخت روايت فتح رفت. مسلماً اگر او امروز زنده بود، يك منتقد صرف نبود كه فقط انتقاد كند و از گوشه اي بيرون گود حرف بزند. اگر بود و در حوزه سينماي داستاني مستند وارد مي شد، چنان آثاري را توليد مي كرد كه نماد و آينه انديشه هايش باشد و نه در حد شعار، بلكه در حد عمل.
ما اين همه بچه مسلمان داريم كه ده ها بار كتاب هاي آينه جادو و روايت فتح را خوانده اند، اما چقدر وارد اين حوزه شده اند؟ چقدر دنبال تخصص و هنر رفته و حاضر شده اند كه اثر فاخري بسازند و يا حتي با رونويسي آثار امثال شهيد آويني در دهه هاي هفتاد و هشتاد ادامه راه او را بپيمايند؟ اين ها سؤال هاي اساسي ما است. تكنولوژي در سينماي مستند ما بسيار پيشرفت كرده و ابزاري كه شهيد آويني با آنها كار مي كرد الان به راحتی در اختيار همه است، ولي چرا روايت فتح ديگر خلق نمي شود؟
چرا هر بچه مسلماني كه مي خواهد آثار شبيه روايت فتح را بسازد، صرفاً اداي شهيد آويني را در مي آورد و توليداتش هيچ تأثيري روي مخاطب نمي گذارد؟ چون شهيد آويني اول خودش را ساخت.
اين خودساختگي در آثارش به وفور مشهود است. حرف من اين است كه براي اينكه بتوان آثاري شبيه شهيد آويني ساخت، اول بايد آويني شد. كارخانه كه نيست بگوييم توليدات فرهنگي دوران آقاي خاتمي يا آقاي هرندي!
البته در مديريت حوزه فرهنگ يك حداقل و حداكثري مطالبات در سيستم حمايتي و هدايتي بدنه سينماي فعلي مي توان توقع داشت، اما با سفارش سازي نمي توان كاري از پيش برد. بارها اينگونه عمل كردند، ولي نتيجه اي نداشت؛ سينماي معناگرايي كه بعضاً از ده ها سازمان صدها ميليون هزينه اش مي كنند تا برخي از آقايان فيلم هاي معناگرا بسازند، فيلم هايي كه نمي تواند با مخاطب ارتباط پيدا كند. آيا مردم ما از اين مفاهيم و معاني فراري هستند؟ نه، اما چون خلوص در آن ها نیست، ارتباط برقرار نمي كنند. امام مي گويد «بسيج، لشگر مخلص خداست»، پس اگر در كار هنري هم خلوص نباشد، نمي تواند در مخاطب تأثيري بگذارد.

فیلم حدیث نفس کارگردان است

به قول شهيد آويني فيلم، حديث نفس كارگردان است. روايت فتح، حديث نفس شهيد آويني بود؛ نفس سليمي كه در مخاطب دهه هشتادي امروز نيز تأثير مي گذارد و با او ارتباط برقرار مي كند.

در دهه هاي پس از انقلاب از چه كساني مي توانيد نام ببريد كه توانسته اند در حد آويني آثار ماندگار و تأثير گذاري در سينماي ديني كشور بر جاي گذارند؟
در ميان آثار پس از انقلاب احساس مي كنم گوشه اي از فيلم «خداحافظ رفيق» از نفسي سلامت برخواسته است. آثار «حاتمي كيا» مثل «آژانس شيشه اي»، «از كرخه تا راين» و «ديده بان» نيز از آن دسته آثار است كه در آنها خلوص نيت ديده مي شود. در زمينه سينماي تاريخي هم «روز واقعه» از جمله آثار تأثير گذار است.

حالا كه وارد بحث فيلم هاي تاريخي شديد، نکته ای به خاطرم آمد؛ اوايل پخش سريال «يوسف پيامبر(ع)» برخي از علماي قم راجع به استفاده از آيات و روايات در ساخت اين فيلم انتقادهايي داشته اند، به نظر شما روند ساخت فيلم هاي اين چنيني در رسانه ملي در چه فضايي است و چه تأثیری گذاشته است؟

من فكر مي كنم در توليد آثار اين چنيني بايد بحث سخت افزاري و نرم افزاري مدنظر قرار گيرد. بعد نرم افزاري شامل بحث فيلم نامه، مستندات تاريخي و برداشت هاست. در خصوص برداشت ها بايد رويكرد، سينمايي باشد. يعني اينكه خيلي از اين برداشت ها بايد حالت بصري پيدا كند و اين نكته اي است كه منتقدان حوزوي فيلم هم نبايد از آن غافل شوند. به تعبير ديگر، همانطور كه علماي بالاي منبر احاديث غامض را به زبان عوام فهم در ميان مردم مطرح مي كنند، در حوزه سينما نيز همين روال است. يعني مطلب ها و نقل ها بايد جلوه بصري يافته و قابليت نمايش پيدا كنند.
منتقدان حوزوي بايد به جاي ايراد گرفتن، از اين موارد بيشتر حمايت كنند. به عبارت ديگر كشف زواياي ناگفته و عبرت آموز از تاريخ بر عهده حوزويان است و بعداً بايد در اختيار سينماگران قرار گيرد. همانگونه كه اگر حوزويان وارد حوزه سينما شوند، كار اشتباهي است، همين توقع را نيز نبايد از کارگردان ها داشته باشیم.
یعنی کارگردان لازم نيست وارد حوزه فقه، روايت شناسي، علم رجال و حديث شود، بلكه در اين قضيه بايد يك تعامل دو طرفه بين سينماگران و بزرگان حوزه شكل بگيرد تا اعتدالي بوجود بيايد.
در بعد سخت افزاري هم فكر مي كنم بايد از امكانات و ابزار تكنولوژي مدرن براي سينمايي تر كردن داستان ها بهره برد. همين داستان يوسف پيامبر (ع) ممكن است با روايت ديگر و نگاه سينمايي ديگر، به گونه اي ديگر از آب درآيد. هر كارگردان مي تواند نگاه خودش را نسبت به هر مقوله اي به تصوير بكشاند و قابليت هاي همه با هم متفاوت است.