شاید خیلی ها «مسعود ده نمکی» را با فیلم «اخراجی ها» می شناسند، ولی آنهایی که مسایل سیاسی و مطبوعاتی سال های ۷۷ و ۷۸ را پیگیری می کردند، به خوبی می دانند که ده نمکی در حالی نشریات «شلمچه»، «جبهه» و «دوکوهه» …

شاید خیلی ها «مسعود ده نمکی» را با فیلم «اخراجی ها» می شناسند، ولی آنهایی که مسایل سیاسی و مطبوعاتی سال های ۷۷ و ۷۸ را پیگیری می کردند، به خوبی می دانند که ده نمکی در حالی نشریات «شلمچه»، «جبهه» و «دوکوهه» را آن سال ها هدایت می کرد که در اوج دولت اصلاحات یکی از تنها منادیان عدالت خواهی و مبارزه با فساد در کشور بود. به عبارتی ده نمکی کاراکتر سیاسی جناح منتسب به حزب الله است که توانسته در دو دهه اخیر در دو حوزه سیاست و هنر بسیار موفق عمل کند. پرداختن به هنر متعهد و تعریف اصولی سینمای متعهد و همچنین بررسی تفکیکی هنر و سینما و امکان اینکه آیا ابزار رسانه و هنر می تواند در اختیار دین و اندیشه های دینی قرار بگیرد، موضوعاتی است که در گفتگو با وی پرداخته می شود.
مشروح گفتگوی اختصاصی بینانیوز با مسعود ده نمکی در ادامه می آید.

به نظر شما امروزه هنر برگرفته از مکتب هنرمندانی چون شهید «آوینی» که به فرموده رهبر انقلاب «سید شهیدان اهل قلم» است و همچنین کارکردهای فرهنگی تفکر امثال وی در جامعه هنری ما چه جایگاهی دارد؟ اصولاً به نظر شما هنر متعهد چه هنری است؟

قبل از اینکه وارد بحث شویم، باید بگویم که در مباحث تئوریک پیرامون هنر متعهد شاید یک نوع اشتراک لفظی با هنر دینی یا سینمای دینی به ذهن متبادر شود، ولی اساساً این دو مفاهیم متفاوتی را در بر می گیرند و فکر می کنم در این قالب ها فقر تئوری پردازی داریم. یعنی شاید در یک سطح کلی امام خمینی (ره) از هنر متعهد تعریفی ارائه می دهند که باعث می شود شهید آوینی خود را سرباز اندیشه امام بداند.
طبق تعبیر امام، جنگ امروز ما جنگ عقیده و فقر و غناست و اگر من نیز خود را رزمنده تفکر حضرت امام در بحث جنگ و ابعاد مختلف آن می دانم، باید اذعان کنم که تفکرات حضرت امام خمینی (ره) در این حوزه نیز الهام بخش من است و باید باشد. همه تلاش ما باید بر این مهم قرار گیرد که این اندیشه ها را به زبان امروزی و قابل درک برای مخاطبین جوانمان درآوریم. این نظریه پردازی توسط اندیشمندان انگشت شماری مورد توجه واقع شده که شهید سید مرتضی آوینی یکی از آنهاست.
از دیگر کسانی که در زمینه هنر، فلسفه هنر متعهد و هنر دینی آثاری ارائه داده اند، مرحوم دکتر «مددپور» است. فرد دیگری که متأسفانه فقدان او شاید به نوعی هنوز هم در حوزه هنر قابل درک نباشد، مرحوم «سیدحسن حسینی» است.
آثار شهید آوینی با آنکه در زمان حیات خود مهجور بود، اما با دادن عنوان «سید شهیدان اهل قلم» از سوی رهبر معظم انقلاب این اندیشه ها مورد توجه واقع شد و اگر این تعبیر برای ایشان به کار برده نمی شد، شاید خیلی ها زحمت چاپ آثار او را به خود نمی دادند و همان رویه تکفیر دوران حیات شهید آوینی ادامه می یافت.

مشکل نظریه پردازی در حوزه هنر دینی به شدت مشهود است

من فکر می کنم امروز مشکل نظریه پردازی در حوزه هنر دینی به شدت مشهود است. فقط آثار شهید آوینی از جمله کتاب سه جلدی «آینه جادو» برای حوزه هنر دینی کافی نیست و اینکه آیا همه این اظهار نظرها در خصوص سینما و تکنولوژی مطلق باشد نیز خود جای بحث و تأمل دارد. از سوی دیگر شما می بینید که حضرت آقا درباره آثار مرحوم سیدحسن حسینی از جمله کتاب «مشت در نمای درشت» به نیکی یاد کرده اند که اظهارنظرهای ایشان در تقابل بسیاری از نظریه هایی است که دیگران گفته اند. اساساً اینکه تکنولوژی یک پدیده شیطانی است یا نه و آیا می توان به آن نزدیک شد؟ یا اینکه آیا می توان سینما را در خدمت اندیشه دینی به کار گرفت؟ همه این ها بحث هایی است که نیمه تمام مانده و چندان در آن عمیق نشده ایم. ولی آنچه مسلم است، تعریفی است که معمار انقلاب از هنر متعهد فرموده اند و آن هنری است که نمایانگر دفاع از مظلوم در برابر ظالم باشد. شاید هم این تعریف موجز که مقداری بسط پیدا کرده، کسانی که خود را در این حوزه کار آمد می داند مجاب کند از ابراز هنر در مسیر آرمان ها و تفکرات بهره ببرند و استفاده کنند.

اگر آوینی نبود، چه می کردید

به نظر شما اگر شهید آوینی امروز در جامعه ما زنده بود و نفس می کشید، راجع به سینمای کشورمان و تولیدات فرهنگی سینما و تلویزیون چه می گفت و چه برخوردی می کرد؟

من بر عکس جواب می دهم و می گویم که اگر شهید آوینی در کشور ما نمی بود، شما چه می کردید؟ افرادی که علَم انتقاد از دولت نهم راجع به تولیدات و کارکردهای فرهنگی سینما را بلند کرده اند، چه شاهکاری خلق کرده اند؟
به تعبیر حضرت امام خمینی (ره) شهید آوینی مرد زمان خودش بود. زمانی که احساس نیاز کرد، بحث عدالت و فقر را مطرح کرد و به اقتضای زمانش، دنبال ساخت روایت فتح رفت. مسلماً اگر او امروز زنده بود، یک منتقد صرف نبود که فقط انتقاد کند و از گوشه ای بیرون گود حرف بزند. اگر بود و در حوزه سینمای داستانی مستند وارد می شد، چنان آثاری را تولید می کرد که نماد و آینه اندیشه هایش باشد و نه در حد شعار، بلکه در حد عمل.
ما این همه بچه مسلمان داریم که ده ها بار کتاب های آینه جادو و روایت فتح را خوانده اند، اما چقدر وارد این حوزه شده اند؟ چقدر دنبال تخصص و هنر رفته و حاضر شده اند که اثر فاخری بسازند و یا حتی با رونویسی آثار امثال شهید آوینی در دهه های هفتاد و هشتاد ادامه راه او را بپیمایند؟ این ها سؤال های اساسی ما است. تکنولوژی در سینمای مستند ما بسیار پیشرفت کرده و ابزاری که شهید آوینی با آنها کار می کرد الان به راحتی در اختیار همه است، ولی چرا روایت فتح دیگر خلق نمی شود؟
چرا هر بچه مسلمانی که می خواهد آثار شبیه روایت فتح را بسازد، صرفاً ادای شهید آوینی را در می آورد و تولیداتش هیچ تأثیری روی مخاطب نمی گذارد؟ چون شهید آوینی اول خودش را ساخت.
این خودساختگی در آثارش به وفور مشهود است. حرف من این است که برای اینکه بتوان آثاری شبیه شهید آوینی ساخت، اول باید آوینی شد. کارخانه که نیست بگوییم تولیدات فرهنگی دوران آقای خاتمی یا آقای هرندی!
البته در مدیریت حوزه فرهنگ یک حداقل و حداکثری مطالبات در سیستم حمایتی و هدایتی بدنه سینمای فعلی می توان توقع داشت، اما با سفارش سازی نمی توان کاری از پیش برد. بارها اینگونه عمل کردند، ولی نتیجه ای نداشت؛ سینمای معناگرایی که بعضاً از ده ها سازمان صدها میلیون هزینه اش می کنند تا برخی از آقایان فیلم های معناگرا بسازند، فیلم هایی که نمی تواند با مخاطب ارتباط پیدا کند. آیا مردم ما از این مفاهیم و معانی فراری هستند؟ نه، اما چون خلوص در آن ها نیست، ارتباط برقرار نمی کنند. امام می گوید «بسیج، لشگر مخلص خداست»، پس اگر در کار هنری هم خلوص نباشد، نمی تواند در مخاطب تأثیری بگذارد.

فیلم حدیث نفس کارگردان است

به قول شهید آوینی فیلم، حدیث نفس کارگردان است. روایت فتح، حدیث نفس شهید آوینی بود؛ نفس سلیمی که در مخاطب دهه هشتادی امروز نیز تأثیر می گذارد و با او ارتباط برقرار می کند.

در دهه های پس از انقلاب از چه کسانی می توانید نام ببرید که توانسته اند در حد آوینی آثار ماندگار و تأثیر گذاری در سینمای دینی کشور بر جای گذارند؟

در میان آثار پس از انقلاب احساس می کنم گوشه ای از فیلم «خداحافظ رفیق» از نفسی سلامت برخواسته است. آثار «حاتمی کیا» مثل «آژانس شیشه ای»، «از کرخه تا راین» و «دیده بان» نیز از آن دسته آثار است که در آنها خلوص نیت دیده می شود. در زمینه سینمای تاریخی هم «روز واقعه» از جمله آثار تأثیر گذار است.

حالا که وارد بحث فیلم های تاریخی شدید، نکته ای به خاطرم آمد؛ اوایل پخش سریال «یوسف پیامبر(ع)» برخی از علمای قم راجع به استفاده از آیات و روایات در ساخت این فیلم انتقادهایی داشته اند، به نظر شما روند ساخت فیلم های این چنینی در رسانه ملی در چه فضایی است و چه تأثیری گذاشته است؟

من فکر می کنم در تولید آثار این چنینی باید بحث سخت افزاری و نرم افزاری مدنظر قرار گیرد. بعد نرم افزاری شامل بحث فیلم نامه، مستندات تاریخی و برداشت هاست. در خصوص برداشت ها باید رویکرد، سینمایی باشد. یعنی اینکه خیلی از این برداشت ها باید حالت بصری پیدا کند و این نکته ای است که منتقدان حوزوی فیلم هم نباید از آن غافل شوند. به تعبیر دیگر، همانطور که علمای بالای منبر احادیث غامض را به زبان عوام فهم در میان مردم مطرح می کنند، در حوزه سینما نیز همین روال است. یعنی مطلب ها و نقل ها باید جلوه بصری یافته و قابلیت نمایش پیدا کنند.
منتقدان حوزوی باید به جای ایراد گرفتن، از این موارد بیشتر حمایت کنند. به عبارت دیگر کشف زوایای ناگفته و عبرت آموز از تاریخ بر عهده حوزویان است و بعداً باید در اختیار سینماگران قرار گیرد. همانگونه که اگر حوزویان وارد حوزه سینما شوند، کار اشتباهی است، همین توقع را نیز نباید از کارگردان ها داشته باشیم.
یعنی کارگردان لازم نیست وارد حوزه فقه، روایت شناسی، علم رجال و حدیث شود، بلکه در این قضیه باید یک تعامل دو طرفه بین سینماگران و بزرگان حوزه شکل بگیرد تا اعتدالی بوجود بیاید.
در بعد سخت افزاری هم فکر می کنم باید از امکانات و ابزار تکنولوژی مدرن برای سینمایی تر کردن داستان ها بهره برد. همین داستان یوسف پیامبر (ع) ممکن است با روایت دیگر و نگاه سینمایی دیگر، به گونه ای دیگر از آب درآید. هر کارگردان می تواند نگاه خودش را نسبت به هر مقوله ای به تصویر بکشاند و قابلیت های همه با هم متفاوت است.