بي ترديد امروزه يكي از مهم ترين و مؤثرترين آيين‌هاي مذهبي شيعه، به ويژه در ايران، برپايي مجالس عزاداري اهل بيت(ع) مي‌باشد؛ كه يكي از پرطرفدارترين و تاثيرگذارترين اجزاي آن، عنصر مداحي مي‌باشد؛ مخاطبان براي شركت در مجالس و هيئت ها، در ابتدا اطلاعاتي در مورد مداح مجلس به دست آورده و سپس در يك هئيت خاص شركت مي‌كنند. امروزه با ظهور نسل جديدي از مداحان با سبك‌هاي جديد مواجه هستيم كه به سرعت و به صورت گسترده مخاطبان زيادي را به خود جذب مي‌كنند
* داوود صفا، محمود نجاتي حسيني
بي ترديد امروزه يكي از مهم ترين و مؤثرترين آيين‌هاي مذهبي شيعه، به ويژه در ايران، برپايي مجالس عزاداري اهل بيت(ع) مي‌باشد؛ كه يكي از پرطرفدارترين و تاثيرگذارترين اجزاي آن، عنصر مداحي مي‌باشد؛ مخاطبان براي شركت در مجالس و هيئت ها، در ابتدا اطلاعاتي در مورد مداح مجلس به دست آورده و سپس در يك هئيت خاص شركت مي‌كنند. امروزه با ظهور نسل جديدي از مداحان با سبك‌هاي جديد مواجه هستيم كه به سرعت و به صورت گسترده مخاطبان زيادي را به خود جذب مي‌كنند.
چنانچه دوركيم معتقد است: نقش و جايگاه يك آيين ديني در ميان مردم، به زيرو بم‌هاي حيات اجتماعي و شرايط زندگي جمعي مؤمنان وابسته است. از اين رو، از موقعيت و جايگاه يك آيين در بين مردم، مي‌توان به نظام مذهبي آنها و اهداف مذهبي اولويت مند براي آنها پي برد. در اين راستا، بررسي اين قشر جديد و مقايسه با نوع سنتي آن امري ضروري و مهم است.
پس از تحليل نتايج مشخص شد كه مداحي‌هاي سنتي و مدرن، از جهات بسياري با يكديگر متفاوت مي‌باشند. اين تفاوت‌ها از مشخصات ظاهري مداحان، سن آنها تا محتوا، سبك وادبيات مداحي‌ها را شامل مي‌شود. در واقع، طبق نتايج به دست آمده مشخص گرديد كه اكثر مداحان مدرن در زمان اجراي مداحي در سنين جواني بين ۲۰ تا ۳۰ سال مي‌باشند. اما مداحان سنتي، اغلب ميان سال هستند. از نظر نوع پوشش ظاهري در حين مداحي، مداحان مدرن بيشتر با تي‌شرت بوده‌اند، اما مداحان سنتي از پيراهن و گاهي اوقات كت و شلوار استفاده مي‌كنند.
در زمينه محتوايي، مداحي‌هاي مدرن بيشتر بر عشق زميني، نسبت به اهل بيت(ع) و اظهار ارادت به مولا و مراد تأكيد داشته‌اند و از نظر محتواهايي همچون گذشت و ايثار و تأكيد بر روحيات اخلاقي و جوانمردي اهل بيت(ع) سخني به ميان آورده نمي‌شود. حتي در بين اشعار مداحي‌هاي مدرن، استفاده از كلمات غلو آميز، سرزنش خود به عنوان موجودي گناه كار و ضعيف و كلماتي مبني بر جنون و ديوانگي خود، استفاده نسبتاً زيادي داشته‌اند. اما اين موضوع در مداحي‌هاي سنتي كمتر ديده مي‌شود. آنها در محتوا، بيشتر بر مظلوميت اهل بيت(ع) تأكيد دارند.
محتواي ضعيف و توصيف عشق زميني در مداحي‌هاي مدرن، با عنصر هيجان آفريني حداكثري، عجين و همراه شده است؛ چرا كه مداحان جديد از هر فرصت و زمينه‌اي براي تهييج حداكثري مجلس استفاده مي‌كنند تا بتوانند بر جذب مخاطبان بيشتر به هر نحوي كه شده، اقدام نمايند. در اين زمينه، دست به دامن تكنولوژي‌هاي جديد و حرفه‌اي نورپردازي و صوتي مي‌شوند. علاوه بر اين شخصي به عنوان ميان دار در اين زمينه به كمك مداح مي‌آيد و كار تهييج در بين حضار را دو چندان مي‌كند. همچنين بهره مندي از ادبيات محاوره‌اي كوچه بازاري و كلمات عاشقانه و تحقيرآميز در قالب ريتم‌هاي تند و سبك‌هاي شور و با كمك آهنگ‌هاي تند، شبيه به پاپ بر هيجان آفريني هر چه بيشتر اين مجالس مي‌افزايد. مداح علاوه بر تمامي موارد فوق، خود هم دست به كار مي‌شود و علاوه بر بكار بردن كلماتي هيجان آفرين و درون مايه عاطفي، با كمك دست و بدن خود و مديريت صحنه خاص (مانند ايستادن در روي سن و بالاتر از حضار) و با كمك مداح ديگر، كه فقط كلمه(ح.س.ح.س) را تكرار مي‌كند، بر تهييج هر چه بيشتر مجلس مي‌افزايد. به دستور مداح، فضاي مجلس تاريك مي‌شود. اين كار، علاوه بر اينكه فضاي رازآلودتري به محفل مي‌دهد، فضا را براي انجام حركات كارناوالي فراهم مي‌كند. در اين بين، حضار نيز ساكت ننشسته و با تكرار بلند اشعار، گريه بلند و با فرياد و برهنه شدن و بالا و پايين پريدن هماهنگ با آهنگ (بسياري اوقات سينه زدن مشاهده نمي‌شود، در فضاي تاريك بر هيجان آفريني اين مجالس مي‌افزايند.
در واقع، در طول تمام مراسم، مداح كارگرداني محفل را بر عهده دارد. فضاي مجلس به واقع مانند كنسرتي است كه در آن همه چشم‌ها به يك مداح است. در اين فضاي تاريك، فقط مداح ديده مي‌شود كه با نورپردازي خاصي و شديد اطرافش روشن شده است؛ مداحي كه بايد با مديريت خود و همراهان با استفاده از ميكروفون جماعتي را به شور و هيجان بيندازد.
مداحي‌هاي عامه پسند از نظر محتوايي، سبك، شعر، مخاطب، محل برگزاري، ريتم خواندن، استفاده از اكو، فضاآرايي و نورپردازي خاص، استفاده از قطعات موسيقي پاپ، تيپ ظاهري مداح، توجه به تقاضاي مخاطب، حركات خاص دست و سر مداح هنگام خواندن به نوعي هنجار شكن بوده‌اند. گاهي اوقات با واكنش مجامع مذهبي و علما مواجه شده‌اند. باتوجه به اين اعتراض ها، ديگر جايي براي هواداران اين مداحي‌ها در مساجد نبوده و بيشتر اين مجالس در خانه‌هاي شخصي، زيرزمين ها، و اماكن با كاربري عمومي برگزار مي‌شوند. نتيجه آنكه، اعضاي اين هيئت‌ها در اين گونه اماكن از دست تذكرات امام جماعت و از توبيخ هيئت امنا و انتقادات مردم حاضر آسوده هستند. آنها مي‌توانند به سبك دل خواه خود عزاداري كنند و اشعار مورد علاقه خود را مي‌خوانند.
در نهايت، مي‌توان گفت كه مداحي‌هاي مدرن، داراي ويژگي هايي است كه در گونة سنتي آن ديده نمي‌شود. از جمله:
غلبه شور بر شعور؛ استفاده از قالب‌هاي شعري غيركلاسيك و جديد؛ تأكيد زياد به فرم و صورت و محتواي ضعيف وغير معنوي؛ وجود تنوع در سبك؛ استفاده از ملودي‌هاي غيرمذهبي و عاريه‌اي وموسيقي تقليدي و عاريتي؛ بهره مندي از ادبيات خاص؛ جوان پسند بودن؛ تجاري بودن و توليد انبوه و بهره مندي از نظام گسترده توزيع؛ وجود تكنولوژي‌هاي جديد و حرفه‌اي صوتي و نورپردازي و فضاسازي مجازي؛ حضور مداحان بسيار جوان با نحوه پوشش خاص؛ ظهور نمادهاي جديد و جايگزين؛ تكيه بر درونمايه احساسي و عاطفي؛ به وجود آمدن فرهنگ متناسب با مداحي‌هاي جديد؛ ستاره شدن مداحان و مورد تقليد جوانان واقع شدن؛ مديريت صحنه خاص مداح.
بايد اذعان داشت كه اين تغييرات به مرور به وقوع پيوسته است. از مهمترين علل رخداد اين موضوع، مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
گسترش سريع رسانه‌ها و تكنولوژي‌هاي جديد، نگاه به مداحي به عنوان شغل، گسترش نگرش‌هاي خاص در عرصه دين و واقعه عاشورا، كنترل ضعيف برهيات ها، مسائل سياسي، توزيع گسترده محصولات مداحان و رقابت در اين عرصه، روي كارآمدن مديران و بانيان جديد هيات‌ها و…
وقوع اين تنوع سبك‌ها و شيوه‌هاي متفاوت مداحي ها، امكان حضور افراد و گروه‌هاي اجتماعي متعدد با علائق متفاوت را فراهم ساخته است. اين نوع حضور، نقش افراد را در مقابل ساختارها قابل اهميت ساخته و در نهايت، موجب شكل گيري مقاومت هايي شده است كه جامعه نيز به تدريج به تغييرات ناشي از آن تن مي‌دهد. در واقع، وقوع اين تغييرات در نظام مداحي، كه بخشي از تغييرات دينداري است، امري واقعي و قابل حصول مي‌باشد و خود منشأ تحولات عمده در حوزه ديني شده است كه ضرورت چاره انديشي در اين زمينه بيش از پيش احساس مي‌شود.
بخشي از مقاله: تحليل محتواي مداحي‌هاي مذهبي مردم پسند، (معرفت فرهنگي ـ اجتماعي، ش 8)